فَاصْبِر صَبراً جَمیلا (سوره معارج، آیه 5)
پس «صبر» کن، صبری جمیل و زیبا (خالی از هر گونه ناسپاسی)
یَا ایُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا اصْبِرُوا وَ صَابِرُوا وَ رَابِطوا وَ اتَّقُواللّهَ لَعَلَّکُم تُفْلِحُونَ (سوره آل عمران، آیه 200) ای کسانی که ایمان آورده‌اید! (در برابر مشکلات و مصائب و هوس‌های سرکش) استقامت کنید! و در برابر دشمنان (نیز) پایدار باشید و از مرزهای خود مراقبت نمائید و از خدا بپرهیزید، شاید رستگار شوید.
یَا ایُّهَاالَّذینَ آمَنُوا اسْتَعِینُوا بِالصَّبْرِ وَ الصَّلوةِ اِنَّ اللّهَ مَعَ الصَّابِرِینَ (سوره بقره، آیه 153) ای افرادی که ایمان آورده‌اید! از صبر (واستقامت) و نماز، کمک بگیرید; (زیرا) خداوند با صابران است
قُلْ یَا عِبَادِی الَّذینَ آمَنُوا اتَّقُوا رَبَّکُم لِلَّذینَ اَحْسَنُوا فی هَذِهِ الدُّنیا حَسَنَةٌ وَ اَرضُ اللّهِ وَاسِعَةٌ اِنَّمَا یُوفَّی الصَّابِرُونَ أَجرَهُم بِغَیرِ حِساب (سوره زمر، آیه 10) بگو «ای بندگان من که ایمان آورده‌اید از (مخالفت) پروردگارتان بپرهیزید، برای کسانی که در این دنیا نیکی کرده‌اند، پاداش نیکی است و زمین خدا وسیع است (اگر تحت فشار سران کفر بودید، مهاجرت کنید) که صابران اجر و پاداش خود را بی حساب دریافت می‌دارند.
سَلامٌ عَلَیْکُم بِمَا صَبَرْتُمْ فَنِعْمَ عُقْبَی الدَّارِ (سوره رعد، آیه 24)
(فرشتگان در قیامت به آنان می گویند:) سلام بر شما به خاطر صبر و استقامتتان، چه نیکوست عاقبت آن سرا (ی جاویدان)
اُولَئِکَ یُجْزَوْنَ الْغُرْفَةَ بِمَا صَبَرُواْ وَ یُلَقَّونَ فی‌ها تَحِیَّةً وَ سَلاماً (سوره فرقان، آیه 75) (آری) آن‌ها (عباد الرَّحمن) هستند که درجات عالی بهشت، در برابر شکیبایی و صبرشان به آنان پاداش داده می‌شود و در آن با تحیّت و سلام رو به رو می‌شوند.
ابوبصیر می‌گوید، که از امام صادق علیه السلام چنین شنیدم: " شخص آزاد در همه حالت‌ها آزاد است اگر مصیبتی به او برسد، بر آن صبر می‌ورزد، و اگر مصیبت‌ها بر او هجوم آورند، او را نمی‌شکند هر چند اسیر و مقهور گردد، و سختی را به جای آسانی بگیرد؛ چنان که یوسف بسیار راستگو، وقتی به بندگی گرفته شد و اسیر و مقهور گردید، به آزادی او ضرر نرسید و تاریکی چاه و ترس از آنچه به او رسید به او زیان نرساند، تا اینکه خداوند بر او منت نهاد. و جبار متکبری را بنده او قرار داد، پس از آن که مالک بود. پس خداوند او را (به پیامبری) فرستاد و به خاطر او به امتی ترحم رساند، و همین طور صبر (کرد تا) خیر را به دنبالش آورد.
پس شکیبایی بورزید و خود را مهیای شکیبایی سازید تا پاداش داده شوید. "
روایتی از پیامبر اسلام (صلی الله علیه وآله) نقل شده است: «اَلصَّبْرُ ثَلاثَةٌ، صَبْرٌ عَلَی الْمُصیبَةِ وَ صَبْرٌ عَلَی الطَّاعَةِوَ صَبْرٌ عَلَی الْمَعْصِیَةِ، فَمَنْ صَبَرَ عَلَی المُصیبَةِ حَتَّی یَرُدَّهَا بِحُسْنِ عَزائِهَا، کَتَبَ اللّهُ لَهُ ثَلاثَ مِأَة دَرَجَة مَا بَینَ الدَّرَجَةِ اِلَی الدَّرَجَةِ کَما بَینَ السَّمَاءِ اِلَی الاَرضِ، وَ مَنْ صَبَرَ عَلَی الطَّاعَةِ کَتَبَ اللّهُ لَهُ سِتَّ مِأَةِ دَرَجَة، مَا بَینَ الدَّرَجَةِ اِلَی الدَّرَجَةِ کَمَا بَینَ تُخُومُ الْاَرضِ اِلَی الْعَرْشِ وَ مَنْ صَبَرَ عَلَی الْمَعْصیةِ کَتَبَ اللّهُ لَهُ تِسْعَ مِأَةِ دَرَجَة مَا بَینَ الدَّرَجَةِ اِلی الدَّرَجَةِ کَمَا بَینَ تُخُومِ الاَرْضِ اِلَی مُنْتَهَی الْعَرْشِ; صبر بر سه گونه است: صبر بر مصیبت، صبر بر طاعت و صبر بر معصیت کسی که صبر بر مصیبت کند و آن را با شکیبایی و صبر جمیل تحمل نماید، خداوند سیصد درجه برایش می‌نویسد که فاصله میان هر درجه همانند فاصله آسمان و زمین است و هر کس صبر بر اطاعت کند، خداوند ششصد درجه برایش می‌نویسد که فاصله هر یک با دیگری همانند فاصله انتهای زمین تا عرش خداست. و هر کس صبر بر معصیت کند، خداوند نهصد درجه برایش می‌نویسد که فاصله هر یک با دیگری، همانند فاصله منتهای زمین تا منتهای عرش خداست». (بحار الانوار، جلد 68، صفحه 77؛ اصول کافی، جلد 2، صفحه 91)
امیرمؤمنان علی (علیه السلام) در حدیثی می‌فرماید: «وَ الْصَّبْرُ مِنْهَا عَلَی اَرْبَعِ شُعَب، عَلَی الشَّوْقِ وَ الشَّفَقِ وَ الزُّهْدِ وَ التَّرَقُّبِ; صبر چهار شعبه دارد، اشتیاق، ترس، زهد و انتظار.» و سپس در شرح آن می‌فرمایند: «کسی که اشتیاق بهشت داشته باشد، از شهوات و هوس‌های سرکش به کنار می‌رود، و آن کسی که از آتش دوزخ بترسد، از محرّمات دوری می‌گزیند و کسی که زهد بر دنیا داشته باشد، مصیبت‌ها را ناچیز می‌شمرد، و کسی که در انتظار سرانجام نیک باشد، برای انجام نیک سرعت می‌گیرد». (نهج البلاغه، کلمات قصار، حدیث 31.)
اسارت شهوت، منشأ همه اسارت‌ها
هر گاه انسان در چنگال شهوت و هوس‌های نفسانی قرار بگیرد، در ادامه، کارش به جایی می‌رسد که اطاعت از آن‌ها را بر پیروی از اوامر و نواهی خدای متعال مقدم می‌دارد. در این حالت عزت و آزادگی از وجودش رخت برمی بندد. و غبار ذلت، خواری بر او می‌نشیند و پیش اهل دنیا کرنش می‌کند.
کسانی که بنده دنیا و شهوت خودشان هستند، نزد هر کس که دنیا را پیدا کنند یا احتمال بدهند که می‌توانند نزد او به خواسته‌های خودشان برسند خضوع می‌ورزند و این بندگی و اسارت، انسان را همیشه در رنج و تلخی قرار می‌دهد.
اگر نفس انسان متوجه ذات مقدس خداوند شود، ریسمان بندگی مخلوق را ازگردن بگشاید. چنان که در روایت آمده است: بندگی خداوند، گوهر ارزشمندی است که باطن آن آزادی است.
در این صورت، چنان حالتی در قلب پیدا می‌شود که روح، احساس عظمت و رفعت می‌کند، و حتی در این حالت اگر در اسارت کسی هم باشد استقلال و آزادگی نفس محفوظ خواهد ماند، مانند حضرت یوسف و لقمان علیهما السلام. امام سجاد علیه السلام فرمود:" من عار دارم این دنیا را از آفریدگار آن خواستار شوم، پس چگونه آن را از مخلوقی چون خود خواهش کنم؟ "
صبر، نتیجه آزادگی
از دستاوردهای مهم خروج از اسارت نفس، شکیبایی در هنگام سختی و بلا است.
مرحوم محقق طوسی، صبر را نگه داری نفس از بی تابی در هنگام فرا رسیدن سختی و کراهت دانسته است. صبر را از مقامات متوسطین دانسته‌اند، زیرا تا هنگامی که نفس، بلاها را ناخوش بدارد، معرفتش ناقص است، لذا رضای به قضای الهی نسبت به صبر، مقام برتری می‌باشد، اگر چه ممکن است این را نیز از مقامات متوسطین عنوان کنیم. بر اساس این مطلب صبر بر معاصی و صبر بر طاعات نیز از مقامات متوسطین است؛ زیرا کسی که حقیقت عبادت را بفهمد و صورت زشت گناهان را درک کند، صبر برای او معنا ندارد.
عارف معروف، کمال الدین عبد الرزاق کاشانی در شرح منازل می‌گوید: صبر، خودداری از شکایت نزد مخلوق است، و الّا شکایت به حق تعالی و اظهار ناراحتی نزد خداوند با صبر منافات ندارد، چنانکه حضرت ایوب به پروردگار شکوه کرد (سوره ص، 41)
نتایج صبر
برای صبر، دستاوردها و نتایح فراوانی است که از آن جمله تربیت نفس می‌باشد. زیرا وقتی که شخص، مدتی را بر بلاها شکیبایی ورزید و ترک لذت نمود، کم کم نفس عادت می‌کند، از سرکشی بیرون می‌آید و به مقامات عالی می‌رسد.
صبر بر گناهان سرمنشأ پرهیزگاری می‌شود، صبر در طاعات منشأ انس با پرودگار و صبر در بلاها منشأ رضا به قضای الهی می‌گردد و این‌ها از مقامات بزرگ اهل ایمان است. امام صادق علیه السلام فرمود:
" صبر نسبت به ایمان، همچون سر نسبت به بدن است. پس زمانی که سر (از بین) رفت جسد نیز برود و همین طور زمانی که صبر (از بین) برود، ایمان هم خواهد رفت."
شخص غیر صبور، زبان به شکایت می‌گشاید، درد دل را به هر کس می‌گوید و این کار علاوه بر این که او را نزد خلق رسوا می‌کند، وی را از ارزش در درگاه الهی می‌اندازد. بنده ای که نتواند سختی‌ها را تحمل کند - با وجود هزاران نعمتی که از خداوند دیده است - چه ایمانی دارد.
امام صادق علیه السلام می‌فرماید:" کسی که به بلایی مبتلا شود و صبر پیشه کند پاداش هزار شهید را دارد."
درجه‌های صبر
برای صبر، درجاتی است و پاداش آن بر اساس درجات و مراتب، متفاوت می‌باشد. امام علی علیه السلام به نقل از رسول الله صلی الله علیه و آله فرمود:
صبر سه گونه است: صبر به هنگام مصیبت، صبر بر طاعت و صبر در وقت گناه. پس کسی که بر مصیبت صبر کند ... خداوند برای او سیصد درجه...، کسی که بر اطاعت صبر کند، خداوند برای او ششصد درجه ... و کسی که بر مصیبت صبر کند خداوند برای او نهصد درجه ... بنویسد."
درجات صبر اهل معرفت
آنچه تا کنون در خصوص صبر گفته شد راجع به عموم مردم و متوسطین بود؛ اما صبر اهل سلوک و اولیای کامل، درجات دیگری دارد. اهل سلوک" صبر فی الله" دارند و آن عبارت است از ثبات در مجاهدت‌ها و ترک خویشتن.
اهل حضور و مشاهده جمال خداوند" صبر مع الله" دارند و آن عبارت از خروج از جامه بشریت و متجلی شدن قلب به تجلیات اسماء و صفات الهی است.
همچنین عشاق و مشتاقین" صبر عن الله" دارند. گفتار امام علی علیه السلام در دعای کمیل:" فهبنی یا الهی و سیدی و مولای ..."
اشاره به این مقام از صبر دارد.
اهل تمکین و استقامت نیز" صبر بالله " دارند که پس از تخلـّق به اخلاق الهی برای آن‌ها رخ می‌دهد و این حمل برای اولیای الهی میسر است.
صبــر مــا و حکمــت الهــی
امام صادق (علیه السلام) می‌فرماید:
پروردگار به حساب بنده رسیدگی کرده و می‌فرماید: این حساب را می‌شناسی؟
می‌گوید: پروردگارا نمی‌شناسم
خطاب می‌رسد: در فلان شب مرا خواستی و چنین طلبیدی و آن را در دنیا ندادم ... اما برای آخرت تو ذخیره کردم.
سپس امام فرمودند:
بنده از عظمت ثواب خدا در شگفت می‌شود و عرض می‌کند: خدایا ای کاش در خواسته‌های من شتاب نمی‌کردی و در دنیا نمی‌دادی و همه را ذخیره می‌نمودی.
بحار ج 93، ص 371
روایت یک معجزه در حرم امام رضا (ع)
یکی از خادمان اقا علی بن موسی الرضا تعریف می‌کرد:
داشتم تو صحن انقلاب قدم می‌زدم، دیدم کنار پنجره فولاد خیلی شلوغه ... سریع خودم رو رسوندم به پنجره فولاد و دیدم امام رضا به اذن خدا یک دختر چهارساله که کور مادرزاد بود رو شفا داده.
با کمک پدرش و چند تا از خادمین دیگه دختر رو از لابلای جمعیت بیرون کشیدیم...
داشتیم می‌رفتیم سمت اتاق شفایافتگان، که دیدم پدرِ دختر رو سمت پنجره فولاد کرد و با لهجه زیبای خودش با امام رضا صحبت می‌کرد....
اول فکرکردم داره تشکر می کنه
خوب گوش کردم دیدم داره به امام رضا میگه آقاجان دستت درد نکنه، ولی آقا اینا دو تا خواهر دوقلو هستند، حالا من این یکی رو می‌برم، جواب اون یکی رو چی بدم. و اشکاش همینطور داره می ریزه. اشک شوق شفای این دخترش و بغض برای اون یکی دخترش قاطی شده بود.
تو همین حال واحوال بود که رسیدیم اتاق شفایافتگان و ماجرا را ثبت کردیم و همراه این پدر و دختر راهی محل اقامت شون شدیم.
وقتی رسیدیم در هتل دیدیم اونجا هم شلوغه...
پرسیدیم چی شده؟
گفتند: امام رضا یه دختر چهارساله که کور مادرزاد بود رو شفا داده...
قربون کرمت آقاجان یاعلی بن موسی الرضا
التماس دعا